مـه‌لیکی تاوس، و په‌یکه‌ره‌کانی 7هه‌وت تاوس
ئاماده‌کار: دێرسم ئۆره‌مار
ئێزیدی ئاینێکی کۆنی یه‌کتاپه‌ره‌ستییه و له هه‌مان کاتدا ناوی گروپێکیئیتنیکییه. ده‌رکه‌وتنی وه‌کۆ ئیتنیکێکی سه‌ربه‌خۆ دیارده‌یه‌کی ئاڵۆزه و ڕا وبۆچوونی جیاواز له خۆ ده‌گرێت. دیسان سه‌باره‌ت به بنه‌ڕه‌تی ئێزدایه‌تیشهه‌مان مه‌سه‌له دووباره ده‌بێته‌وه و لای هندێک که‌س ئێزدایه‌تی سه‌ر به‌ئاینی زه‌رده‌شتییه و له هندێک تێکستدا په‌یوه‌ندی نێوان میرێکی ئێزیدیبه دووه‌م پاشای ساسانییه‌کان، شاپووری یه‌که‌م هه‌یه. لای هندێکسه‌رچاوه‌ی تر ئێزیدیزم کاره‌کته‌ری سانکرێتی، ئیسلامی، مه‌سیحیایه‌تیو جوله‌کایه‌تی به‌سه‌ره‌و‌ه‌یه، به‌ڵام به ڕای کوردناسی ناودار رۆژه‌ر لیسکۆ،ئێزدایه‌تی سه‌رچاوه‌ی ئیسلامی هه‌یه و ئێزیدیزم له بنه‌ڕه‌تدا له ئیسلامهه‌ڵگه‌راته‌وه. (1)
له سه‌رچاوه رۆژئاڤاییه‌کاندا زۆر واته بۆ وشه‌ی ئێزدی دانراوه. بڕێک (له فارسییه‌وه) به واتای (فریشته)یان لێکداوه‌ته‌وه، بڕێک (له په‌هله‌ویدا) به واتای (له خوا چوو) و هندێک له (سانسکریتیه‌وه) به واتای (شایسته‌ی خزمه‌تکاری خودایی) یان لێکدایته‌وه. به‌ڵام له راستیدا وشه‌ی ئێزدی له وشه‌ی(ئێزی)یه‌وه هاتووه که واتای خودا یان خوداوه‌ند ده‌گه‌یه‌نێ.
به پێی باوه‌ری ئێزدایه‌تی، یه‌که‌مجار خوا مروارییه‌کی گه‌وره‌ی سپی له ڕاز و په‌نهانی زاتی خۆیدروستکرد. دواتر باڵنده‌یه‌کی دروستکرد به ناوی ئه‌نفه‌ر Anfer، مروارییه گه‌وره‌که‌ی خسته سه‌رپشتی باڵنده‌که و ماوه‌ی چل هه‌زار ساڵ له سه‌ری نیشته‌وه، دواتر خوا له یه‌کم رۆژی یه‌کشه‌مه‌دافریشته‌یه‌کی به ناوی عیزرائیل دروستکرد، ئه‌و فریشته‌یه ناوێکی دیکه‌شی هه‌یه، ئه‌ویش تاوسمه‌لیکه و سه‌رداری هه‌موو فریشته‌کانی دیکه‌یه. دواتر شه‌ش فریشته‌ی تری دروستکرد که مه‌لیکتاوس کرا به سه‌رۆکی باڵای هه‌موو ئه‌و فریشتانه.
ذاتی مه‌لیکی تاوس له‌گه‌ل ذاتی خوا یه‌که و دوای مه‌لیکی تاوس شه‌ش مه‌لیکی تر چێکه‌ریپه‌یوه‌ندی نێوان خوا و خه‌لکن، به‌ڵام مه‌لیکی تاوس له هه‌مۆیان پێشتره و به یه‌که‌م مه‌لیک هه‌ژمارده‌کرێ. به پێی باوه‌ری ئاینی زه‌رده‌شتیش دوای ذاتی باری له‌به‌ر هه‌بوونی هزری پیرۆز یانئه‌سپه‌نتامینو، له‌و باوه‌ره‌دان که یه‌که‌مین گیانله‌به‌ره و دوای ئه‌و شه‌ش ئه‌مشاسپه‌ند هه‌یه وهه‌ندێکجار ئه‌سپه‌نتامینوش به‌شێکه له ئه‌مشاسپه‌نده‌کان و ژماره‌یان ده‌بێته هه‌وت و هه‌ندێکجارله‌به‌ر پیرۆزی ئه‌سپه‌نتامینو ژماره‌ی ئه‌مساسپه‌نده‌کان ده‌بێته شه‌ش.
چه‌ند سه‌ده به‌ر له ئێستا، به تاوسی مه‌لیک سه‌نجه‌قیش ده‌گووترا. له‌و ساڵانه‌دا هه‌وت په‌یکه‌ریتاوس لای ئێزدیه‌کان هه‌بووه، که به‌و ناوانه ناسراون: "تاوسی ئه‌نزه‌لی(تاوسی ئێزی)، تاوسیشنگال، تاوسی حه‌له‌ب، تاوسی خالتی، تاوسی زۆزان، تاوسی میسکوڤی (میسقوفا)، تاوسیته‌ورێزی."
تاوس گیران وه‌کۆ قراری دینی ئێزدی، ساڵانه دووجار (پێشتر له هه‌وت ده‌ڤه‌ر) هه‌بووه، قه‌واڵه‌کانتاوسیان له نێو جڤاکی ئێزدیه‌کان به ده‌ف و شبابه‌کان ده‌گێڕاند. قه‌واڵه‌کان پرسیاری ئاینی وقراره‌کانی ئێزدیه‌کانیان ده‌ورژانده‌وه،دوعایان ده‌خوێند و گه‌نجه ئێزدیه‌کانیان فێری قه‌وال و به‌یت گوتنده‌کرد. ئه‌وان گۆند به گۆند و له هندێک شوێنش ماڵ به ماڵ ده‌گه‌ران و بۆ لاله‌شی نوورانی یارمه‌تیانکۆ ده‌کرده‌وه.
هه‌ر یه‌کێک له‌و تاوسانه له‌سه‌ر ناوی میرگه‌ێکی ئێزدیه‌کان (وه‌کۆ شێخان، شه‌نگال، حه‌له‌ب و...)ناسراوه.
کاتی خۆی، قه‌واله‌کان له کاتی "تاوس گێران"دا، هه‌ر هه‌وت تاوسه‌که‌یان ده‌گێڕا و هه‌ر یه‌کێکیانده‌برده ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌ی له‌سه‌ر ناویه‌تی، به‌ڵام ئێستا تاوس گێران ته‌نیا له شێخان و شه‌نگال هه‌یه.(2)
قه‌واڵ که‌سانێکی تایبه‌تن که له کۆنه‌وه وه‌کۆ بنه‌ماڵه ده‌ستنیشانکراون و کارێکی پاشماکی یه و له‌بابه‌وه به کۆر ده‌گات، قه‌واڵه‌کان ساڵانه دووجار و له کاتی دیاریکراو دا، تاوسی تایبه‌ت به هه‌رهه‌رێمێک له‌ناو ئێزدیه‌کان ده‌گێرن و به ژه‌نینی ده‌ف و شه‌باب، قه‌ول و به‌یت و قه‌سیده‌ی دینی بۆیانرێز و شرۆڤه ده‌که‌ن.
ئێستا چوار سنجاق (په‌یکه‌ری تاوس) له ده‌ستی سه‌رۆکی ئێزدیه‌کان دایه. پێشتر هه‌وت هه‌رێمیئێزدیه‌کان هه‌بووه و هه‌ر هه‌رێمێک تاوسی تایبه‌ت به خۆی هه‌بووه. له کاتی خۆیدا له ڕێگایقه‌واله‌کان، تاوسی تایبه‌ت به هه‌رهه‌رێمێک، بۆ ئه‌و هه‌رێمه ده‌نێردرا. ژماره‌ی هه‌وت لای ئێزدیه‌کانپیرۆزه، له زۆربه‌ی قه‌وله‌کان دا باسی هه‌وت ده‌کرێت: " هه‌وت ملیاکه‌ت، هه‌وت رۆژ، هه‌وت سواریماڵی ئادیه‌کان، هه‌وت رۆژی له دایکبوونی منداڵ، هه‌وت رۆژی مردووه‌کان، هه‌وت سه‌مای دینی،بلوێری دینی (شباب) هه‌وت کۆنی هه‌یه، هه‌وت قاتی ئه‌رز و ئاسمان، هه‌روها کاتی ئێزدیه‌کانپه‌یمانی کریڤایه‌تی له‌گه‌ڵ که‌سێک ببه‌ستن، ناتوانن تا هه‌وت باوک له‌گه‌ڵ یه‌ک خزمایه‌تی بکه‌ن." (3)
ساڵی 1837 کاتێک ره‌شید پاشا شه‌ڕێکی سه‌ختی دژ به ئێزدیه‌کان کرد و به‌شێکی زۆری لێقه‌تلوعام کردن. تورکه‌کان ئه‌وپه‌ری دژی داب و نه‌ریت و دادپه‌روه‌ری ڕاوه‌ستان. ده‌ستیانکرد به‌گڵاوکردنی هه‌رچی تایبه‌ت بوو به په‌ره‌ستنی ئێزده‌یه‌کان:
په‌ره‌ستگه، مه‌زار، شوێنی حه‌ج کردن و...هتد. تورکه‌کان چوار ستاتووی تاوس مه‌لیکیان برد که‌هه‌موویان له ئاسن بوون و که‌م و زۆر هونه‌رمه‌ندانه کاریان له‌سه‌رکرابوو.
یه‌کێک له‌م ستاتوونه له‌لایه‌ن ئه‌فسه‌رێکی تورکه‌وه له به‌غدا فرۆشرایه ئه‌نتیکه‌چییه‌کی موسلمانیبه ره‌گه‌ز کورد، به ناوی عالی. چه‌ند ساڵ دواتر، مه‌سیحیه‌کی ده‌وڵه‌مه‌ند به ناوی فه‌تحوللا عه‌بوود که‌زانییوه ئه‌مه په‌ره‌ستنی ئێزدیه‌کانه ده‌یکڕی. ئه‌مڕۆ ئه‌م ستاتووه ئاسنه له هه‌ڵکه‌نراوه (رازاوه) به زێر وبه نه‌خشه‌سازی زۆر ورد، له ماڵی واریسه‌کانی فه‌تحوللا عه‌بووده.
وێنه‌ی ئه‌م ستاتووه له به‌ر ده‌سته و ئه‌م ستاتووه له کاتی تاوس گێڕان Procession(3) پێی ده‌ڵێنسه‌نجه‌ق، به‌یداغ یا ئالا، وه‌ختایه‌کیش بۆ پیرۆزی باوه‌ڕداره‌کان نیشانی بده‌ن له‌به‌ر به‌رزی مۆمدانێکیمسین به به‌رزی نزیکه‌ی یه‌ک مه‌تر هه‌ڵیده‌گرن و ئه‌وکاته پێده‌ڵێن تاوس مه‌لیک.
وینه‌ێکی تری په‌یکه‌ری مه‌فره‌قی تاوسی مه‌لیک، ئێستا لای تاهیر ئۆزچه‌لیکی تورکه، ئۆزچه‌لیکنه‌وه‌ی (تاهیر پاشای عوسمانی) یه و ئه‌و وێنه‌یه‌ی له باپیری پێی گه‌یشتووه. تاهیر پاشا، ئه‌وپه‌یکه‌ره‌ی له ساڵی 1868 دا و له هێرشی عوسمانیه‌کان بۆ سه‌ر ئێزدیه‌کانی شاری مووسڵ، که‌ئه‌وکات له دژی عوسمانییه‌کان سه‌رهه‌ڵدانیان کردبوو، وه‌کۆ بارمته‌ی شه‌ڕ له‌گه‌ل خۆی هێنابووه‌ستانبوڵ.
به پێی راپۆرتی بالیوزخانه‌ی عێراق له ئانکارا به ژماره‌ی 396/12 که بۆ به‌رێوه‌به‌رایه‌تی گشتی ئاسارناردووه، تاهیر ئۆزچه‌لیک له رێکه‌وتی 18.10.1967 دا ویستووه په‌یکه‌ری تاوسی مه‌لیک بفرۆشێتبه‌ڵام به ناره‌زایه‌تی ده‌وله‌تی عێراق مه‌سه‌له بێده‌نگ کرا. (4)
هه‌روها له ساڵی 1891 دا فه‌ریق پاشا (ناوی راستی، ئه‌میر وه‌هبی پاشا، که به ره‌چه‌ڵک کوردێکیخه‌لکی سلێمانی بووه) به هێزێکی گه‌وره و گران هێرش ده‌کاته سه‌ر ئێزدیه‌کانی شه‌نگال و شێخان.تاوس و نیشانه پیرۆزه‌کانی باوه‌ری ئێزدایه‌تی به زۆر له‌وان ده‌ستێنی و تاڵان ده‌کات، لاله‌شینوورانیش ده‌کاته مه‌دره‌سه‌ی ئیسلامی. خه‌لکانی ده‌شت نشینی ئێزدی ته‌سلیم ده‌بن، به‌ڵامئه‌وانه‌ی نزیک له چیا شهر ده‌که‌ن.
ئه‌و هه‌واڵه ده‌گاته کۆنسوڵی فرانسه، ئینگلیس و رووسیا، له ژێر حوکمی دیپلۆماسی دا ده‌وله‌تیعوسمانی له‌و کرداره پاشگه‌ز ده‌بێته‌وه و جارێکیتر لاله‌ش راده‌ستی ئێزدیه‌کان ده‌کرێته‌وه. (5)
سه‌رچاوه‌کان:
(1) نه‌جاتی عه‌بدوڵلا، کتێبی ئێزدیه‌کان (جلوه و مه‌سحه‌فا ڕه‌ش)
(2) له کتێبی زاناخاننا ئۆمه‌رخاڵی.
(3) وتووێژێکی کۆرت له‌گه‌ڵ ئیلیاس یاچ.
(4) واته‌ی ته‌واف کردن به شته پیرۆزه‌کان له‌ناو که‌نیسه یا له ده‌ره‌وه‌ی که‌نیسه ده‌گه‌یه‌نێ.
(5) گۆڤاری لاله‌ش، ژماره 12، ڵاپه‌ره‌ی 36، ساڵی 2000.
Inga kommentarer:
Skicka en kommentar